Jonge makers brengen Mozarts ‘Così fan tutte’: ‘De operacanon zit vol misogynie en racisme.’

Posted on by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Opera Hoe ga je als operamaker om met Mozarts ‘Così fan tutte’, dat te boek staat als onverholen seksistisch? Dirigent Manoj Kamps en regisseur Lisenka Heijboer Castañón brengen nu een productie die de misogynie niet wegpoetst, maar wel uitdaagt. ‘

Scène uit ‘Così fan tutte’ door het Orkest van de Achttiende Eeuw.
Scène uit ‘Così fan tutte’ door het Orkest van de Achttiende Eeuw. Foto Janko Duinker

Er was wat scepsis, toen bekend werd dat dirigent Manoj Kamps en regisseur Lisenka Heijboer Castañón een productie van een Mozart-opera zouden maken met Orkest van de Achttiende Eeuw. Althans: het feit dat hun namen op de productielijst van de nieuwe Così fan tutte stonden, deed wat stof opwaaien. Als is het lastig te zeggen uit welke richting precies. „De geruchten over sceptische reacties zijn achteraf een beetje naar ons doorgesijpeld”, vertelt Heijboer Castañón. De regisseur en dirigent zitten in een kleedkamer in het theater in Alkmaar, de eerste dag dat zangers en orkest samenkomen in het decor. De première is over een paar dagen.

Maar doordat niemand z’n zorgen rechtstreeks uitte, is het moeilijk voor de makers gericht over de sluimerende onrust te praten.

„Ik denk dat de bottom line is dat je voelt dat mensen bang zijn dat je de canon niet respecteert”, vat Heijboer Castañón het samen. Dat heeft deels te maken met hoe hun identiteit verweven is met hun professionele profiel, vermoedt ze. Kamps heeft Sri Lankaanse roots, is non-binair (voornaamwoorden hen/hun) en draagt queerness actief uit als onderdeel van hun kunstenaarschap. De Peruaans-Nederlandse Heijboer Castañón is een jonge vrouw met een gouden kettinkje met het woord ‘feminist’ om haar nek.

„Als iemand die geen witte cis hetero-man is zich tot de klassieke canon gaat verhouden, is diegene ineens ‘niet neutraal’”, observeert Kamps. „Terwijl een ‘neutrale’ blik op Così fan tutte helemaal niet bestaat. Maar sommige mensen denken blijkbaar ‘Je hebt de canonieke regies van Così – en nu komen zij.’” Hen lacht er hartelijk bij.

De ‘controversiële’ opera Così fan tutte, met als ondertitel ‘de leerschool van geliefden’ dateert uit 1790. Twee jonge mannen testen de trouw van hun verloofdes door zich te verkleden als Albanezen en zo het vriendinnetje van de ander verleiden. De vrouwen zijn binnen een dag om. In de 19de eeuw vond men dit allemaal maar vulgair en werd de opera vaak aangepast of simpelweg genegeerd, maar inmiddels is het geijkt repertoire. Aanstootgevend is nu eerder het seksisme dat alleen al via de titel (‘Zo doen ze allemaal’) vrouwen met één pennenstreek afschildert als grillige vreemdgangers.

Heijboer Castañón haalt nog net niet haar schouders op als het gaat over de reputatie van Così; de héle operacanon zit immers vol misogynie en racisme.

Het is ook niet haar levensdoel om de klassieke operacanon opnieuw uit te vinden. Ze ziet haar professionele toekomst overwegend in het maken van nieuwe stukken. Maar uitgerekend Così ligt zowel haar als Kamps na aan het hart. Heijboer Castañón was negen jaar geleden productieassistent bij de productie van Così fan tutte die regisseur Lotte de Beer maakte voor het Grachtenfestival in Amsterdam. Het was in die productie dat ze ontdekte dat in operaregie ook haar verkozen toekomst lag. „Het was het moment dat ik een stuk van mezelf vond.”

Voor Manoj Kamps was Così de eerste volledige repertoire-opera die hen dirigeerde – toen nog studerend aan het conservatorium. Nog altijd is hen onder de indruk over de „onnavolgbaar goede” ensemblescènes die erin zitten, en de geweldig gelaagde personenregie die Mozart zelf al in de noten heeft gelegd.

Zo bracht hun diepe liefde voor dit werk hen ertoe ‘ja’ te zeggen tegen deze samenwerking met het Orkest van de Achttiende Eeuw. „Vervolgens”, zegt Heijboer Castañón „ben ik op zoek gegaan naar een laag in de opera die mij aanspreekt. Die is er zeker: in de complexiteit van de personages en de manier waarop ze buiten hun comfortzone treden.” Kamps beaamt dit: „Niet geheel zonder reden lijdt Così fan tutte onder het beeld dat er een zwart-wit tegenstelling tussen mannen en vrouwen in zou zitten. Mannen: rationeel en onschendbaar; vrouwen: emotioneel en overspelig. Maar je kunt je ook afvragen of dat niet precies is wat het stuk aan de kaak stelt. Die machtsverhoudingen en stereotypen worden gedurende de hele opera bevraagd.”

Queeren

Kamps vertelt dat voor hen vanzelfsprekend is om dingen te ‘queeren’, bijvoorbeeld door het perspectief van gemarginaliseerde personages centraal te stellen. „In Così is dat Despina, de bediende die zich onderaan de sociale ladder bevindt. Maar eigenlijk heeft zij de interessantste teksten over de liefde, de maatschappij en over de verwachtingen van de vier jonge mensen.”

Dus besloten Kamps en Heijboer Castañón bijna alle recitatieven van Despina intact te laten. „De meeste regisseurs doen dat níét”, benadrukt Kamps. „Maar Mozart heeft zelf al die teksten op muziek gezet.Heijboer Castañón: „Dat is wat je als regisseur doet: een stuk interpreteren, accenten leggen.”

De sleutel voor haar eigen benadering vond ze in het gegeven dat deze tournee van het Orkest van de Achttiende Eeuw langs concertzalen gaat, en haar ‘concertante’ enscenering dus ook moet passen in een setting zonder grote decors of coulissen. Heijboer Castañón vroeg zich af: hoe zou het zijn als de zangers niet af gaan, maar voortdurend op het podium aanwezig blijven? Dan vervaagt de grens tussen voor en achter de schermen – en dat in een stuk dat sowieso al gaat over verkleedpartijen en rollenspellen. Wat verandert er wanneer elk personage kan horen wat er over hem of haar wordt gezegd? Dan wéten de vrouwen dus dat hun mannen zich verkleed hebben, en kiezen ze er ook zelf voor een rol te spelen.

Toegegeven, de driedubbele bodem maakt een toch al gelaagde opera nog complexer. Maar als de vrouwen er actief voor kiezen zich af en toe stereotype irrationeel op te stellen, geeft hen dat ook macht. En zo bevragen ze dat stereotype dus ook, legt Heijboer Castañón uit, net zoals ze het concept ‘monogamie’ uitdagen.

„De personages besluiten monogamie te ‘performen’. Dat is iets veel bewusters dan gewoon het perfecte trouwe vriendinnetje proberen te zijn, omdat dat ‘normaal’ is. Het bevragen van rollen, dat is wat mij betreft precies waar Così fan tutte over gaat. En het levert ook enorm veel spelplezier op voor iedereen.”

Dirigent Manoj Kamps
Foto Judith Tielemans

Dirigent Manoj Kamps voegt eraan toe dat Così in tegenstelling tot veel andere opera’s uit die tijd geen bovennatuurlijke elementen bevat, maar dat het desondanks haast tovenarij lijkt dat de twee vrouwen hun vermomde verloofdes niet zouden herkennen. „Dat element is in ‘traditionele’ regies altijd superongeloofwaardig.”

„Totaal”, valt Heijboer Castañón hen bij. „Ik heb nog nooit een Così gezien waarin je niet voelt: oké, they know. Dat is interessant. Want wat beweegt personages te doen alsof ze van niets weten? Daar zit een spanningsveld, want vanuit een rollenspel kun je heel echte dingen gaan voelen.”

Levensles

Dat merk je ook aan de muziek, merkt Manoj Kamps op. „In de klassieke lezing van het verhaal wordt één van de vrouwen, Fiordiligi, op een gegeven moment overmeesterd door de ‘onherkenbaar’ vermomde Ferrando. Maar wat je in de muziek hoort is, en dus in onze productie ziet, is dat zij elkáár bespelen. Wat daar klinkt, is echt een samensmelting, met op het hoogtepunt één hobo-lijn die door je hele lijf voelbaar is. Die muziek is gewoon ‘waar’, op dat moment. Er zijn even geen machtsverhouding meer, alleen twee lichamen die één worden. Dat moment krijgt de allermooiste muziek. Ik kan dat bijna niet anders opvatten dan als een levensles. Wanneer je volledig uit je comfortzone stapt, kom je ook de diepste waarheden tegen.”

Dat inzicht is in zekere zin ook heel queer, legt Kamps uit. „Dat je ineens voelt: ‘ik kan een ander soort man, vrouw of mens zijn. Ik mag even volledig iemand anders worden, en daardoor voel ik me ineens veel sterker.’ The Power of Drag, zogezegd. Het is echt niet zo dat je deze voorstelling als een soort Paris is Burning moet lezen [iconische documentaire over de ballroom- en voguingscene in het New York van de jaren 80 red.]. Dat is het zeker niet. Maar wij nemen wel onze blik op de wereld mee, en we maken kunst vanuit die belevingswereld en vanuit onze kennis en vakmanschap”, aldus Kamps. Heijboer Castañón: „Ik heb niet ‘ja’ gezegd tegen het regisseren van Così om mensen een morele les te leren. Als mijn drijfveer politiek was, had ik een ander beroep gekozen dan operaregisseur. Maar ik geloof wel dat alles uiteindelijk óók politiek is. En ik hoop dat mensen door onze blik op deze opera misschien iets nieuws in zichzelf tegenkomen.”

Vinden ze het eigenlijk vermoeiend, de vraag of je het seksisme van Cosí wel ‘mag’ adresseren, of je de opera met een queer lens ‘mag’ bekijken? Kamps reageert gelaten: „Ik vind het hooguit vreemd. Theater en opera zijn van oudsher immers kunstvormen waarin mensen alles kunnen worden wat ze wilden.”

Heijboer Castañón: „Kunst is een plek waar nieuwe werelden worden geschapen en oude werelden bevraagd. Het lukt de klassieke muziek maar niet goed om dat ook te mogen doen.”

Lees ook Ik wil andere verhalen, andere identiteiten

Daarbij, legt Manoj Kamps uit, past hun werkwijze bij het Orkest van de 18de Eeuw, ensemble van pioniers van de historische uitvoeringspraktijk. „Het zou tegen de 18de-eeuwse geest indruisen de opera als een onaantastbaar reliek te benaderen. Er werden in die tijd áltijd dingen uitgehaald, toegevoegd, getransponeerd, of plots hele aria’s aan een ander personage gegeven. Dat was de praktijk van het opera-maken: een levendige en creatieve werkplaats. Ik zeg niet dat Mozart dezelfde keuzes zou maken als wij nu, maar hij zou absoluut dingen hebben veranderd.”

Het tweetal is zich ervan bewust dat, al hun argumenten ten spijt, een meer conservatief ingesteld operapubliek zich wellicht niet zal laten overtuigen. Kamps blijft ook daar nuchter onder: wie écht geen vleugje eigentijdse regie verdraagt, kan simpelweg voor de schitterende muziek en solisten komen.

„Het is een cliché, maar ook met je ogen dicht is er veel om van te genieten.”

Mozarts ‘Così fan tutte’ door het Orkest van de Achttiende Eeuw: tournee 6 t/m 18 oktober. Info: orchestra18c.com

Related Posts

Geen structurele cultuursubsidie voor instellingen voor kunst van neurodiverse kunstenaars: ‘Alsof we de kruimels krijgen’

  • admin
  • September 24, 2024
  • 0

Het is niet dat ze nóóit subsidie krijgen, ze krijgen wel eens projectsubsidie. „Maar dat is niks vergeleken met de structurele manier waarop andere minderheidsgroepen gesubsidieerd worden om een volwaardige plek in de kunstwereld te krijgen”, zegt Jan Hoek, oprichter en creatief directeur van No Limits! Art Castle. „Het is alsof wij de kruimels krijgen.”

Op sociale media deelde hij zijn zorgen over het gebrek aan structurele subsidie voor instellingen die zich bevinden op het randje van kunst en zorg, naar aanleiding van de verdeling van de rijkscultuurfondsen en het Amsterdams Fonds voor de Kunst. Instellingen zoals Beeldend Gesproken, Beautiful Distress House, Stichting Niet Normaal en Museum van de Geest zijn, zo schreef hij, „al jaren hard bezig te zorgen dat ‘crip’ [geuzennaam die mensen met een chronische ziekte of handicap hebben aangenomen] en neurodivergente kunstenaars dezelfde kansen krijgen als alle andere kunstenaars”. Dat geen van deze instellingen vaste subsidie krijgt is volgens Hoek „een ramp” voor deze groep makers.

Het is een situatie die voor het Museum van de Geest, dat zich bezighoudt met „het kunstwerk tussen je oren”, al concrete gevolgen kan krijgen. Het museum, met een locatie in het Dolhuys in Haarlem en in het H’Art Museum in Amsterdam, dreigt te moeten sluiten nu het is afgewezen voor structurele subsidie. Twee jaar geleden werd het nog uitgeroepen tot Europees Museum van het jaar. „We dachten: met deze prestigieuze prijs zijn we echt op niveau gekomen”, zegt Stephan Valk, voorzitter van de Raad van Toezicht.

Het museum heeft dit jaar voor het eerst vier aanvragen bij vier verschillende fondsen gedaan voor structurele ondersteuning. „We hadden gehoopt dat we er met eventueel gedeeltelijk toegekende subsidie als basis, aangevuld met zorginstellingen en bedrijven doorheen zouden komen.” Doordat de basis van de subsidie is weggevallen, zijn de financiële problemen van het museum zo groot geworden, dat het een online ‘geefcampagne’ is begonnen onder de noemer ‘Houd het museum open’.

Emotional Detox van kunstenaar Marc Quinn in het Museum van de Geest Haarlem.
Beeld Museum van de Geest

Vergeten

Het gaat volgens Jan Hoek over de grootste minderheid van Nederland. En tóch wordt deze groep structureel vergeten. Hoek wil met No Limits! Art Castle de grenzen van de kunstwereld vervagen om die wereld zo toegankelijker te maken voor makers met een beperking. „Ik geloof echt dat de fondsen het niet bewust doen, dat ze niet hebben gedacht: deze groep crip- en neurodivergente makers sluiten we uit.” Het is ook niet zo dat er weinig gepraat wordt over mensen met een beperking, er zijn voorzieningen en pogingen, ook in de kunstwereld. „Daardoor hebben mensen het gevoel dat we het in Nederland al heel goed doen.”

Ten onrechte, blijkt uit de forse kritiek die de Verenigde Naties deze maand uitte in een rapport. De VN stellen dat de Nederlandse overheid te weinig doet om afspraken uit het VN-mensenrechtenverdrag Handicap na te komen. „Hoe het in de kunst gaat, staat symbool voor hoe het in de maatschappij gaat”, zegt Hoek.

Als er geen structurele subsidie komt voor de instellingen die deze makers kunnen ondersteunen, is de kans dat ze doorstromen naar het reguliere veld minimaal. „Niet dat ik vind dat elke kunstenaar met een beperking het recht heeft een wereldberoemd kunstenaar te worden”, voegt hij toe. Hij vindt ook niet dat zijn instelling, „of welke instelling dan ook”, standaard recht heeft op subsidie. Maar, zegt Hoek: „Als alle instellingen die zich inzetten voor kunstenaars van kleur geen subsidie hadden gekregen, dan was de wereld te klein geweest, en terecht. Maar bij onze instellingen heb ik het idee dat het mensen niet eens is opgevallen.”

Naast de instellingen die wel konden aanvragen, zijn er ook instellingen die geen subsidie mógen aanvragen omdat ze werken op het grensvlak van zorg. Instellingen die werken met makers die zoveel zorg nodig hebben dat ze onder een zorginstelling vallen, komen niet in aanmerking voor een cultuursubsidie. Hoek: „Maar vanuit de zorg kunnen de meer ambitieuze projecten van deze makers ook niet bekostigd worden.”

Vaste opstelling Museum van de Geest.
Foto Bastiaan van Musscher

Zes ton

„Dit gaat niet om ‘gewoon’ kunstinstelling nummer vijfentwintig, die leuke kunstenaars willen tonen”, zegt Hoek. „Deze makers kunnen zonder instellingen die ze begeleiden geen plek vinden in het veld. Als onze instellingen wegvallen, als het Museum van de Geest omvalt, dan zijn al deze makers gedoemd om in een zorgatelier te blijven werken en kunnen niet aan een breed publiek getoond te worden.”

Hij vertelt over kunstenaar Bruin Parry, die werkte in een door de zorg gerund atelier. „Toen hij bij No Limits! op een plek kwam waar hij in verbinding stond met de rest van de kunstwereld, en op een plek waar hij met ondersteuning ambitieuzere projecten op kon zetten, tóén gebeurde er iets.” Parry is in 2022 genomineerd voor de Volkskrant Beeldende Kunstprijs.

Het Museum van de Geest komt, zegt voorzitter van de Raad van Toezicht Stephan Valk, jaarlijks zes ton tekort. „September kunnen we nog betalen, maar oktober staat ter discussie. Soms komt er een aanvulling op de Basis Infrastructuur Subsidies of het cultuurfonds na Prinsjesdag vanuit de Tweede Kamer, die dan zeggen, bedankt voor het advies maar we willen dit museum er óók in.”

Vooralsnog is dat niet gebeurd. Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) is bekend met de situatie van het museum, laat de woordvoerder weten. „Er zijn altijd meer subsidieaanvragen dan er subsidie is, er zullen daarom altijd instellingen teleurgesteld zijn”, laat ze weten. Op de vraag hoe dit strookt met het streven naar een inclusieve cultuursector, is het antwoord: „Natuurlijk kan het systeem altijd beter.”

Het fijnst zou zijn, zegt Jan Hoek, „als beleidsmakers uit de kunst en de zorg zouden zeggen: wij doen één gezamenlijk potje waar zowel geld van de zorg als geld van de kunst uit kan komen. Dat wijzen we toe aan projecten, organisaties en kunstenaars op dat grensveld.”


Excentrieke meesterpianist Ivo Pogorelich begeeft zich in een geluidswereld waar andere natuurwetten gelden

  • admin
  • September 23, 2024
  • 0

Ingepakt in een fleecejack en een blauwe muts zit hij achter de vleugel, met gemakkelijke schoenen aan, een geruit vest los om zijn middel geknoopt. Terwijl Het Concertgebouw al langzaam volloopt, is meesterpianist Ivo Pogorelich nog koeltjes de zaalakoestiek aan het uitproberen, zijn blik stoïcijns gericht op de Steinway waar hij zachte akkoordenprogressies uit tevoorschijn tovert. Hij lijkt het binnendruppelende publiek niet waar te nemen, dat elkaar fluisterend aanstoot en foto’s maakt. Wanneer hij zich een kwartier voor aanvang terugtrekt om zich in concertkleding te steken, gaat alvast een klein applausje op.

Het is een eigenaardige opmaat van een concert waaraan alles eigenaardig blijkt. De verdwaalde indruk die de pianist op het podium maakt tussen de stukken door, zijn extreem langgerekte, transcendentale Chopin-vertolkingen, het omineuze bordje bij de garderobe (‘wegens omstandigheden geen signeersessie’), en een publiek dat in staat van opgewonden verwarring achterblijft. Iedereen voelt wel aan dat ze iets unieks hebben gehoord, maar wát?

De naam van Pogorelich (Belgrado, 1958) is altijd synoniem geweest aan excentriciteit en onorthodoxie. Over zijn vrije omgang met de bladmuziek vertelde hij in 1987 aan deze krant: „Ik streef er in mijn spel naar de essentie van het stuk weer te geven. Daarom bestudeer ik heel serieus alle aantekeningen van de componist; maar vaak ben ik genoodzaakt om die tekens te veranderen.” Die antidogmatische aanpak legde hem geen windeieren. Na zijn veelbesproken deelname aan de Chopin-competitie in Warschau in 1980, waarmee hij een jury van toppianisten tot op het bot verdeelde, werd Pogorelich een van ’s werelds bestverkopende klassieke artiesten.

Jong publiek

Vanavond herleven oude tijden. De zaal is stijf uitverkocht, tot de bijgeplaatste stoelen onder het orgel aan toe, voor een volledig Chopin-recital. Pogorelich is terug in Het Concertgebouw voor het eerst in 25 jaar, zijn aanhang is niet met hem meevergrijsd. Het grote aantal jonge luisteraars staat in scherp contrast met de broze verschijning (muts en jack nu ingewisseld voor het ouderwetse rokkostuum) die van de podiumtrap komt schuifelen. Het zaallicht dimt pas zodra hij achter de vleugel zit.

Technisch blijkt hij nog redelijk goed in vorm. Zijn spel is misschien een tikje milder geworden, minder geagiteerd, maar zeker niet minder eigenzinnig. De grote Polonaise-fantaisie in As klinkt als een dralend betoog dat buiten elk idee van tijd en ritme om bestaat. Het ‘Largo’ uit de Derde pianosonate, al een halve eeuw een van zijn lijfstukken, valt van traagheid bijna uit elkaar, tot de verpletterend mooi gespeelde terugkeer van het lyrische hoofdthema. De ‘Finale’ wordt een broeierige klankmassa waarin de individuele noten haast niet meer te onderscheiden zijn.

Toch wekt zijn voordracht nooit een gekunstelde indruk. De manier waarop hij tegen het eind van de Barcarolle in Fis het stormachtig momentum terugbrengt naar stille rust, voelt even ongrijpbaar als vanzelfsprekend. Bij Pogorelich is geen sprake van onoprechte andersdoenerij; hij lijkt zich eenvoudigweg te begeven in een geluidswereld waar andere natuurwetten gelden dan in de onze. Zijn muzikale uitspansels gehoorzamen een onherkenbare logica.

Dat zorgt nu en dan voor doorkijkjes op een intense schoonheid, met name in de linkerhand, tijdens zachtere passages, maar het geeft te denken over zijn muzikale zeggingskracht. In welke wereld speelt deze diep doorvoelde Chopin zich af, en vooral: hoe kom je daar? Pogorelich leeft in zijn eigen universum, het publiek luistert op een andere frequentie. Symbolisch voor die verstandhouding is een sober handgebaar waarmee hij tevergeefs het applaus wil smoren na een zeer lang aangehouden slotakkoord. De eerste maten van de Berceuse verdwijnen in geklap.

Het applaus, aan het eind beloond met twee toegiften, getuigt dan ook eerder van eerbied dan van ontroering. Eerbied voor een groot pianist die een ongenaakbare mooiheid kan laten doorschemeren, maar te ver in zichzelf is gekeerd om echt te raken.


Rivieren en regen worden door klimaatverandering een steeds wispelturiger vriend. Zuidoost-Aziatische fotografen tonen hoe ermee om te gaan

  • admin
  • September 23, 2024
  • 0

Nederlanders hebben land veroverd op het water, stormvloedkeringen gebouwd, polders en dijken aangelegd en een ingenieus systeem bedacht om overtollig water af te voeren en in droge tijden aan te voeren. Maar het einde van deze traditie is in zicht door klimaatverandering en alle gevolgen vandien. We moeten op zoek naar „een nieuwe balans”, schreef vorige week nog deltacommissaris Co Verdaas in een brief aan het kabinet. „We hebben ons land in een ver verleden onttrokken aan het moeras en hebben dankzij vakkundig beheer van water- en bodemsystemen een vitale en welvarende samenleving met elkaar kunnen opbouwen. De klimaatverandering dwingt ons tot een koerswijziging, waarbij water en bodem sturender worden voor ruimtelijke keuzes. Dat vraagt ook een mentale en culturele transitie.”

Hoe waar deze woorden ook zijn, en hoe vaak inmiddels al is gesteld dat bij de ruimtelijke ordening van Nederland water en bodem ‘sturend’ moeten zijn, ze klinken nogal theoretisch als je bedenkt hoe in andere, minder gezegende delen van de wereld deze houding van bewoners gebruikelijk, noodzakelijk en onvermijdelijk is. Wie wil weten hoe je een „mentale transitie” doormaakt in de omgang met water, moet misschien eens een kijkje nemen bij een kleine tentoonstelling ‘Take me to the river’, onderdeel van het festival Breda Photo. Op een nogal desolaat terrein, met de restanten van een gesloopte suikerfabriek, langs de spoorlijn, zijn foto’s bijeengebracht uit Bangladesh, India en Nepal die een impressie geven van het leven van veelal arme mensen die volkomen afhankelijk zijn van de grillen van de rivier aan de oevers waarvan zijn wonen; vooral vissers en boeren.

Lees ook

Unesco waarschuwt: zonder maatregelen kan de Waddenzee als bedreigd erfgoed worden aangemerkt

De Waddenzee rondom het eiland Schiermonnikoog.

Strijd voor eerlijke wereld

De tentoonstelling is mede mogelijk gemaakt door ontwikkelingsorganisatie Oxfam Novib en je zou om die reden misschien verwachten dat de foto’s pijnlijk duidelijk zouden maken hoe droevig en onrechtvaardig het leven van deze bewoners is en dat daar onmiddellijk een einde aan moet komen. Maar van dat beeld hebben de samenstellers verre willen blijven. Mede door het ontbreken van toelichtingen bij individuele foto’s ligt de nadruk niet op de feiten, maar prevaleert de schoonheid van het leven bij een machtige rivier, en de bewondering die je als bezoeker gaandeweg bekruipt voor de houding van de geportretteerden.

De meeste beelden komen van deelnemers aan Stories4Change, een programma, eveneens van Oxfam Novib, dat jong talent leert zijn verhalen te vertellen in proza, illustraties, video’s en foto’s. „Want deze perspectieven zijn onmisbaar in de strijd voor een eerlijke, gelijke wereld”, aldus de catalogus. Het zijn foto’s van rivieren in de stroomgebieden van Ganges, Brahmaputra en Meghna, die ontspringen in de Himalaya en uitmonden in de Golf van Bengalen. Een van de gebieden is Sundarban, een mangrovebos waar de drie grote rivieren samenvloeien, dat veel bedreigde flora en fauna telt en een natuurlijk schild vormt tegen stormvloeden, cyclonen en overstromingen, die volgens bewoners steeds vaker voorkomen.

De kleurige foto’s tonen onder meer een boer in het gebladerte, een weinig luxueuze paalwoning met veel plastic en een rieten dak, en een eenzame vissersvrouw. Een ander paneel toont het leven van de vissers in Chandpur in Bangladesh, gelegen aan de Meghna rivier, die hun dagelijkse kost verdienen met wat de rivier hun geeft maar ook lijden onder erosie van de oevers door zandwinning en vervuiling door grote industrieën. Ook hier doen natuurrampen zich steeds vaker voor, en moeten de vissers verhuizen en elders opnieuw beginnen.

Foto HADI UDDIN

Glanzend bovenlijf

Prachtige foto’s zijn het, onder meer van een ouder stel dat beladen met riet voor een bootje staat en elkaars hand vast houdt, en van een man die trots, met ontbloot glanzend bovenlijf, op een bootje in de haven staat. Het zijn mensen die de rivier kennelijk als het ware beschouwen als een levend persoon, als iemand die je beschermt maar voor wie je ook op je hoede moet zijn, een wispelturige vriend. Misschien projecteer ik hiermee Hollandse gedachten, enfin.

De mooiste foto, wat mij betreft, toont in al z’n eenvoud negen mannen die in de rivier hun netten uitzetten en, omringd door palen, alleen met hun hoofden boven het grijze water uitsteken. Negen hoofden. Van mannen die lijden onder de milieuvervuiling door het grootkapitaal en onder de almaar ingrijpender wordende klimaatverandering, zeker – maar ook mannen die doen wat nu eenmaal gedaan moet worden, mannen die zich voegen naar de grillen van de natuur, de wisselende seizoenen, hun kans afwachtend, loerend op een meevaller maar ook beseffend dat de rivier altijd machtiger is dan zij.

Het is ontegenzeglijk een westers perspectief als je in dergelijke foto’s iets meent te herkennen van een houding die we in Nederland lijken te zijn verleerd, namelijk enerzijds te strijden tegen het water maar anderzijds ook te berusten in wat je niet kunt veranderen, en de gevolgen ervan te dragen. Want natuurlijk moeten vijf miljoen Bengalen in de gebieden die in deze expositie centraal staan, in staat worden gesteld zich te verdedigen tegen de gevolgen van klimaatverandering en vervuiling, en zich kunnen uitspreken tegen onrecht.

Maar Nederlanders zouden ook van deze Bengalen kunnen leren om niet voortdurend je mond open te doen, bij de minste of geringste wateroverlast of droogte, maar te beseffen dat water zich niet altijd laat leiden en vernietigend wreed kan zijn. Voor alle duidelijkheid: dit is geen pleidooi om in Nederland dijkverhogingen achterwege te laten, af te zien van meer ruimte voor de rivieren, en een overstroming in stedelijk gebied voor lief te nemen. Wel om voorzichtig om te gaan met water. Een rivier is nooit kleiner dan wij.

BredaPhoto Festival is t/m 4/11 op verschillende locaties in Breda. Info: bredaphoto.nl